Supreme Court Judge Appointment: సుప్రీంకోర్టు, హైకోర్టు న్యాయమూర్తుల నియామకం: ప్రక్రియ ఏమిటి? అర్హతలేంటి?

దేశంలోని హైకోర్టులు, సుప్రీంకోర్టు న్యాయమూర్తుల నియామకాలకు సంబంధించిన సమగ్ర ప్రక్రియను భారత సుప్రీంకోర్టు తొలిసారిగా ప్రజల ముందుంచింది. ప్రజావగాహన, పారదర్శకత లక్ష్యంగా మే 5వ తేదీన ఈ నియామక ప్రక్రియకు సంబంధించిన పూర్తి వివరాలను, మార్గదర్శకాలను సుప్రీంకోర్టు తన అధికారిక వెబ్‌సైట్‌లో అందుబాటులోకి తెచ్చింది. న్యాయవ్యవస్థలో అత్యంత కీలకమైన ఈ నియామకాలు ఎలా జరుగుతాయో తెలుసుకోవాలనే ఆసక్తి ఉన్నవారికి ఈ సమాచారం ఉపయోగపడనుంది.

భారత అత్యున్నత న్యాయస్థానం సుప్రీంకోర్టు, వివిధ రాష్ట్రాల హైకోర్టుల్లో న్యాయమూర్తుల నియామక ప్రక్రియలు నిర్దిష్టమైన, బహుళ అంచెల విధానాలను అనుసరిస్తాయి. కొలీజియం వ్యవస్థ సిఫార్సులు, ప్రభుత్వ పరిశీలన, రాజ్యాంగబద్ధమైన అధికారాలతో కూడిన ఈ నియామకాల్లో సుప్రీంకోర్టు, హైకోర్టులకు వేర్వేరు పద్ధతులు అమలవుతున్నాయి. ఈ సంక్లిష్ట ప్రక్రియ ఎలా సాగుతుందో వివరంగా పరిశీలిద్దాం.

భారత ప్రధాన న్యాయమూర్తి (సీజేఐ) నియామకం:
ప్రస్తుత భారత ప్రధాన న్యాయమూర్తి పదవీ విరమణకు కనీసం నెల రోజుల ముందు, కేంద్ర న్యాయశాఖ మంత్రి తదుపరి సీజేఐ నియామకం కోసం సిఫార్సు కోరుతారు. సాధారణంగా, సుప్రీంకోర్టులో అత్యంత సీనియర్ న్యాయమూర్తిని, పదవికి అర్హులుగా భావిస్తే, నియమిస్తారు. ఒకవేళ సీనియర్ మోస్ట్ జడ్జి అర్హతపై సందేహాలుంటే, ప్రస్తుత సీజేఐ రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్ 124(2) ప్రకారం సుప్రీంకోర్టులోని ఇతర న్యాయమూర్తులతో సంప్రదింపులు జరుపుతారు. సిఫార్సు అందిన తర్వాత, న్యాయశాఖ మంత్రి దాన్ని ప్రధానమంత్రికి సమర్పిస్తారు. ప్రధాని సలహా మేరకు రాష్ట్రపతి తుది నియామకాన్ని ఖరారు చేస్తారు.

సుప్రీంకోర్టు న్యాయమూర్తుల నియామకం:
సుప్రీంకోర్టు న్యాయమూర్తుల ఎంపిక ప్రక్రియను సుప్రీంకోర్టు కొలీజియం పర్యవేక్షిస్తుంది. ఇందులో భారత ప్రధాన న్యాయమూర్తి (సీజేఐ), నలుగురు అత్యంత సీనియర్ న్యాయమూర్తులు సభ్యులుగా ఉంటారు. హైకోర్టుల ప్రధాన న్యాయమూర్తులు, ఇతర న్యాయమూర్తులు, బార్ అసోసియేషన్‌లోని ప్రముఖులు, విశిష్ట న్యాయనిపుణులను ఈ పదవులకు పరిశీలిస్తారు. హైకోర్టు న్యాయమూర్తుల మధ్య సీనియారిటీ, ప్రతిభ, సమగ్రత, కేసుల పరిష్కార రేటు, తీర్పుల నాణ్యత వంటి అంశాలను పరిగణనలోకి తీసుకుంటారు. అభ్యర్థి పనిచేసిన లేదా ప్రాతినిధ్యం వహించిన హైకోర్టుకు చెందిన సుప్రీంకోర్టు న్యాయమూర్తులతో కూడా సంప్రదింపులు జరుపుతారు. కొలీజియం ఒక పేరును ఖరారు చేసిన తర్వాత, దానిని కేంద్ర న్యాయశాఖ మంత్రి ద్వారా ప్రధానమంత్రికి పంపుతారు. ప్రధాని సలహా మేరకు రాష్ట్రపతి నియామక ఉత్తర్వులు జారీ చేస్తారు.
హైకోర్టు న్యాయమూర్తుల నియామకం:
హైకోర్టు న్యాయమూర్తుల నియామక ప్రక్రియ ఆయా హైకోర్టు కొలీజియం (ప్రధాన న్యాయమూర్తి, ఇద్దరు సీనియర్ మోస్ట్ జడ్జీలు) సిఫార్సుతో ప్రారంభమవుతుంది.

న్యాయవాదుల నుంచి ఎంపిక: న్యాయవాదిని హైకోర్టు జడ్జిగా నియమించాలనుకుంటే, వారి వయసు 45 నుంచి 55 ఏళ్ల మధ్య ఉండాలి. గత పదేళ్లుగా ఆదాయపు పన్ను చెల్లింపుదారు అయి ఉండాలి (మినహాయింపులుంటే తప్ప). గత ఐదేళ్లలో సగటున వార్షిక నికర వృత్తిపరమైన ఆదాయం కనీసం ₹7 లక్షలు ఉండాలి. బార్‌లో వారి ప్రతిష్ట, ప్రాక్టీస్ చేస్తున్న చట్టపరమైన రంగాలు, న్యాయ పరిజ్ఞానం, ప్రజా ప్రయోజన వ్యాజ్యాలలో వారి సేవలు (ప్రో బోనో వర్క్), సమగ్రత, పనితీరు వంటి అంశాలను కొలీజియం ఇతర న్యాయమూర్తులు, సీనియర్ న్యాయవాదులతో సంప్రదించి అంచనా వేస్తుంది.

జ్యుడీషియల్ అధికారుల నుంచి ఎంపిక: జ్యుడీషియల్ సర్వీసుల నుంచి జడ్జీలను ఎంపిక చేసేటప్పుడు వారి ప్రతిభ, సమగ్రత, అంతర్గత సీనియారిటీని ప్రధానంగా పరిగణిస్తారు. వారి వార్షిక రహస్య నివేదికలు (ACRs), క్రమశిక్షణా రికార్డులు, కేసుల పరిష్కార గణాంకాలు, సీనియర్ న్యాయమూర్తులతో కూడిన జడ్జిమెంట్ ఎవాల్యుయేషన్ కమిటీ అంచనాలను సమీక్షిస్తారు. అవసరమైతే, హైకోర్టు కొలీజియం అభ్యర్థులతో వ్యక్తిగతంగా కూడా సంప్రదింపులు జరుపుతుంది. బయో-డేటా, ఆదాయ ధృవపత్రాలు, తీర్పుల జాబితాలు వంటి పత్రాలను సేకరిస్తారు.

హైకోర్టు కొలీజియం ఒక పేరును ఖరారు చేసిన తర్వాత, ప్రతిపాదనను సంబంధిత రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రికి పంపుతుంది. అదే సమయంలో, ముందస్తు కాపీలను గవర్నర్, కేంద్ర న్యాయశాఖ మంత్రి, భారత ప్రధాన న్యాయమూర్తికి అందజేస్తారు. ముఖ్యమంత్రి తన అభిప్రాయాలతో ప్రతిపాదనను గవర్నర్‌కు పంపుతారు. గవర్నర్ దానిని కేంద్ర న్యాయశాఖ మంత్రికి పంపిస్తారు. రాష్ట్ర ప్రభుత్వం నుంచి ఆరు వారాల్లోగా ఎటువంటి స్పందన రాకపోతే, వారికి ఎటువంటి అభ్యంతరాలు లేవని భావిస్తారు.

హైకోర్టు న్యాయమూర్తుల నియామకాల విషయంలోనూ సుప్రీంకోర్టు కొలీజియం తుది మూల్యాంకనం చేస్తుంది. అభ్యర్థులతో సంప్రదింపులు జరపడం, వారిపై వచ్చిన ఫిర్యాదులు లేదా విజ్ఞప్తులను సమీక్షించడం, అవసరమైతే అదనపు సమాచారం కోరడం వంటివి చేస్తుంది. సంతృప్తి చెందిన తర్వాత, సుప్రీంకోర్టు కొలీజియం పేర్లను కేంద్ర ప్రభుత్వానికి సిఫార్సు చేస్తుంది.
సుప్రీంకోర్టు కొలీజియం నుంచి సిఫార్సులు అందిన తర్వాత, ఏదైనా పేరు ప్రజా ప్రయోజనాలకు అనుకూలంగా లేదని లేదా సరిపోదని భావిస్తే, పునఃపరిశీలన చేయమని కేంద్ర ప్రభుత్వం కొలీజియంను కోరవచ్చు. అయితే, కొలీజియం అదే పేరును మళ్లీ సిఫార్సు చేస్తే, దానిని ఆమోదించాల్సి ఉంటుంది. అనంతరం, న్యాయశాఖ మంత్రి ఆ సిఫార్సును ప్రధానమంత్రికి పంపుతారు, ప్రధాని సలహా మేరకు రాష్ట్రపతి ఆమోదం తెలుపుతారు. ఆమోదం లభించిన తర్వాత, న్యాయ శాఖ గెజిట్ నోటిఫికేషన్ జారీ చేసి నియామకాన్ని అధికారికం చేస్తుంది. నియామకానికి ముందు అభ్యర్థులు తమ శారీరక ధృడత్వ ధృవపత్రం, పుట్టిన తేదీ రుజువు పత్రాలను సమర్పించాల్సి ఉంటుంది.

ఈ మొత్తం ప్రక్రియ వృత్తి నైపుణ్యం, న్యాయవ్యవస్థ స్వాతంత్ర్యం, వైవిధ్యతలను సమతుల్యం చేయడం లక్ష్యంగా పెట్టుకుంది. పనితీరు కొలమానాలు, సహచరుల సంప్రదింపులు, నిఘా వర్గాల సమాచారంతో పాటు, వివిధ స్థాయుల్లో సంస్థాగత పర్యవేక్షణ ద్వారా నియంత్రణ ఉండేలా ఈ వ్యవస్థ రూపొందించబడింది.